Στα πλαίσια πολλών κοινωνιών η αυτοκριτική θεωρείται χρήσιμη και εποικοδομητική. Πολλοί πιστεύουν ότι η εξέλιξη επιτυγχάνεται μέσω του σωφρονισμού και της τιμωρίας. Ορισμένες φορές oι άνθρωποι φοβούνται ότι η εκτίμηση που τρέφουν για τον εαυτό τους μπορεί να εκληφθεί ως περιαυτολογία ή έπαρση.
Έτσι , λοιπόν, τα παιδιά διδάσκονται να συμπεριφέρονται σωστά και να προσπαθούν περισσότερο μέσα από την υπόδειξη ελαττωμάτων τους και όχι μέσα από επαίνους για τις αρετές και τις επιτυχίες τους. Οι γονείς και οι δάσκαλοι ασχολούνται διαρκώς με την επισήμανση των λαθών που κάνουν τα παιδιά, ενώ θα έπρεπε να τα βοηθούν να αναπτύξουν τις θετικές ιδιότητές τους.
Αυτό το γεγονός συχνά τροφοδοτεί την αντίληψη ότι η αυτοκριτική είναι το μοναδικο στοιχείο που μπορεί να οδηγήσει και να κρατήσει κάποιον «στον ίσιο δρόμο»- όποιος απαλλάσσεται από την αυτοκριτική κινδυνεύει να βουλιάξει στο βάλτο της επιεικούς αντιμετώπισης του εαυτού και να μην καταφέρει να επιτύχει οτιδήποτε σημαντικό στη ζωή του!
Έτσι λοιπόν διδασκόμαστε από πολύ νωρίς τον αυτοκριτικό τροπο σκέψης, ο οποίος εξελίσσεται σε συνήθεια, σε αυτόματη αντίδραση, σε ασυνείδητη συμπεριφορά. Μπορεί, μάλιστα, να πιστεύετε ότι η αυτοκριτική ειναι εποικοδομητική και χρήσιμη, ότι αποτελεί το δρόμο προς την ατομική σας εξέλιξη. Αξίζει να εξετάσουμε πιο αναλυτικά αυτή την αντίληψη.. Θα διαπιστώσετε ότι στην πραγματικότητα η αυτοκριτική παρουσιάζει ορισμένα σοβαρά μειονεκτήματα.
Η αυτοκριτική πυροδοτεί αρνητικά συναισθήματα και σας «παραλύει»
Σκεφτείτε κάποιον γνωστό σας που διακρίνεται για την αυτοπεπείθησή του. Φανταστείτε ότι τον ακολουθείτε διαρκώς, ότι του υποδεικνύετε ακομα και το παραμικρό λάθος του, ότι του λέτε πως τα καταφερε καλά αλλά θα μπορούσε να ήταν καλύτερος/γρηγορότερος/ αποδεκτικότερος ότι τον «στολίζετε» με διάφορους αρνητικούς χαρακτηρισμούς και ότι του λέτε να αγνοήσει ή να υποτιμήσει τις επιτυχίες του. Καθως θα περνούσαν οι μέρες και οι εβδομάδες, τι επίδραση πιστεύετε ότι θα είχε αυτή η κριτική; Πώς θα επηρέαζε αυτή η κριτική την πεποίθησή του ότι μπορέι να επιτύχει στη ζωή; Πώς θα επηρέαζε την ικανότητα του να λαμβάνει αποφάσεις και να αναλαμβάνει πρωτοβουλίες; Η ζωή του θα γινόταν πιο εύκολη ή πιο δύσκολη; Εσείς θα μπορούσατε να συμπεριφερθείτε έτσι σε ένα φίλο σας; Όχι; Γιατί;
Αν συνηθίζετε να ασκείτε σοβαρή αυτοκριτική, τότε πρέπει να συνειδητοποιήσετε ότι συμπεριφέρεστε έτσι στον εαυτό σας, και μάλιστα χωρίς να το αντιλαμβάνεστε. Οι αυτοκριτικές σκέψεις μοιάζουν με έναν παπαγάλο στον ώμο σας, που δεν παύει να παπαγαλίζει τις επικριτικές κουβέντες του μες στο αυτί σας! Σκεφτείτε κατά πόσο αυτό το γεγονος σας αποθαρρύνει και σας αποκαρδιώνει κατά πόσο σας «παραλύει» και ναρκώνει την επιθυμία σας να αλλάξετε και να εξελιχθείτε.
Η αυτοκριτική είναι άδικη
Οι άνθρωποι που είναι μονιμως κυριευμένοι από αυτοκριτικές σκέψεις αντιδρούν ακόμα και στο παραμικρό λάθος ή στην παραμικρή αποτυχία αγνοώντας τις θετικές πλευρές της προσωπικότητάς τους. Τα «ραντάρ ανίχνευσης» των αδυναμιών και των ελαττωμάτων τους είναι εξαιρετικά ευαίσθητα. Όποτε εντοπίζουν ένα αδύνατο σημείο τους, θεωρούν ότι έχουν αρκετά στοιχεία για να καταδικάσουν τον εαυτό τους. Σκέφτονται ότι είναι κακοί, αξιολύπητοι ή ανόητοι γενικά ως άτομα.
Πιστεύετε ότι αυτό είναι δίκαιο;
Η αλήθεια είναι ότι ο καθένας από εμάς αποτελεί ένα σύνολο από εκατομμύρια συναισθήματα, πράξεις, συμπεριφορές και σκέψεις- άλλοτε καλές, άλλοτε κακές και άλλοτε ουδέτερες. Όταν καταδικάζετε συνολικά τον εαυτό σας επειδή κάνατε ένα λάθος ή κάτι που μετανιώσατε, καταλήγετε σε ένα γενικό συμπέρασμα για το άτομό σας, το οποίο βασίζεται σε στρευλωμένα στοιχεία και μόνο στις αρνητικές πλευρές του εαυτόυ σας. Πρέπει να είστε ρεαλιστές. Αναγνωρίστε και συνεκτιμήστε τα προτερήματα και τις αρετές σας και δεχτείτε ότι όπως όλα τα μέλη της ανθρώπινης φυλής, έχετε και εσείς αδυναμίες και ελαττώματα.
Η αυτοκριτική παρεμποδίζει τη μάθηση
Η αυτοκριτική κλονίζει την αυτοπεποίθηση και σας πυροδοτεί συναισθήματα θλίψης, απογοήτευσης και αποθάρρυνσης. Οι αυτοκριτικές σκέψεις όχι μόνο δε σας βοηθούν να ξεπεράσετε τα προβλήματά σας, αλλά σας εμποδίζουν ακόμα και να αντιληφθείτε ξεκαθαρα τον εαυτό σας και τη ζωή σας, καθώς και να μεταβάλετε όσες πλευρές του εαυτού σας θέλετε πραγματικά να αλλάξετε. Σε γενικές γραμμές, οι άνθρωποι διδάσκονται περισσότερα όταν οι επιτυχίες τους αναγνωρίζονται, ανταμείβονται και επαινούνται, και λιγότερο όταν δέχονται κριτική ή όταν τιμωρούνται για τα λάθη και τις αποτυχίες τους. Η αυτοκριτική απλώς επισημαίνει τα λάθη και σας προκαλεί αρνητικά συναισθήματα – δεν σας προσφέρει στοιχεία που θα σας βοηθήσουν να τα καταφέρετε καλύτερα την επόμενη φορά. Αν δίνετε σημασία μόνο στις αποτυχίες σας, χάνετε την ευκαιρία να διδαχτείτε από τις επιτυχίες σας και να τις επαναλάβετε. Με τον ιδιο τρόπο αν καταδικάζετε τον εαυτό σας κάθε φορά που κάνετε ένα λάθος, χάνετε την ευκαιρία να μάθετε από τα λάθη σας και να ασχοληθείτε με τη βελτίωση όσων πλευρών της προσωπικότητάς σας θέλετε να αλλάξετε.
Η αυτοκριτική αγνοεί την πραγματικότητα
Όταν τα πράγματα δεν πηγαίνουν καλά, όχι μόνο κατηγορείτε τον εαυτό σας για όσα κάνατε, αλλά μάλλον σκέφτεστε και ότι θα έπρεπε να έχετε ενεργήσει διαφορετικά. Ίσως έχετε δίκιο να σκέφτεστε ότι ένας διαφορετικός τρόπος δράσης θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια πιο θετική έκβαση της κατάστασης. Όμως, πώς σας φάνηκε η κατάσταση εκείνη την ώρα; Στην πραγματικότητα, το πιθανότερο είναι ότι υπήρχαν κάποιοι λόγοι που σας ώθησαν να ενεργήσετε με τον συγκεκριμένο τρόπο, ακόμα και αν, τελικά, η αντίδρασή σας αποδείχτηκε λανθασμένη και αποτυχημένη. Αν λάβει κανείς υποψη του τις συνθήκες (ήσαστε κουραμένος, βρισκόσασταν σε σύγχυση, δεν είχατε αρκετές πληροφορίες για να χειριστείτε την κατάσταση με τον καλύτερο δυνατό τρόπο), έπρεπε πραγματικά να ενεργήσετε όπως ακριβώς ενεργήσατε!
Αυτό δε σημαίνει ότι πρέπει να αγνοείτε τα πραγματικά λάθη που διαπράξατε ή ότι πρέπει να αδιαφορείτε αν πραγματικα μετανιώσατε για κάποια πράξη σας. Προσπαθήστε να εξετάσετε αντικειμενικά την κατάσταση και να χρησιμοποιήσετε τις νέες γνώσεις σας για να διδαχθείτε από την εμπειρία. Έτσι όταν θα κληθείτε να αντιμετωπήσετε ξανά μια παρόμοια κατάσταση, θα έχετε την ευκαιρία να τη χειριστείτε με διαφορετικό τρόπο. Όταν μένετε προσκολλημένοι στο παρελθόν και τιμωρείτε διαρκώς τον εαυτό σας με τις αναμνήσεις των παρελθοντικών αποτυχιών, το μόνο που καταφέρνετε είναι να κυριεύεστε από αρνητικά συναισθήματα και να παραλύετε. Αυτή η τακτική δε θα σας βοηθήσει να σκεφτείτε πιο ρεαλιστικά και να λειτουργήσετε πιο αποτελεσματικά την επόμενη φορά.
Η αυτοκριτική σάς ...μαχαιρώνει πισώπλατα
Συχνά οι άνθρωποι αποθαρρύνονται και πλήττουν ακόμα περισσότερο την αυτοεκτίμησή τους κατηγορώντας τον εαυτό τους για την έλλειψη αυτοπεποίθησης και αποφασιστικότητας, καθώς και για τα συναισθήματα θλίψης και άγχους που τους κυριεύουν. Αυτά, όμως, είναι συνηθισμένα προβλήματα που επηρεάζουν τους περισσότερους από εμάς (ή όλους) ανάλογα με τις συνθήκες.
Όπως είδαμε, οι προσωπικές δυσλειτουργίες αποτελούν συχνά φυσιολογική αντίδραση σε στρεσογόνα γεγονότα και, σε γενικές γραμμές, είναι κατανοητό προϊόν της διαδικασίας μάθησης που ξεκινά από τα παιδικά μας χρόνια.
Αυτές οι δυσλειτουργίες δεν υποδηλώνουν ότι εχετε κάποιο σοβαρό πρόβλημα. Το πιθανότερο είναι ότι οποιοσδήποτε και αν είχε βιώσει τις εμπειρίες σας θα είχε παρόμοιες πεποιθήσεις για τον εαυτό του και, μάλιστα, αυτές οι πεποιθήσεις θα επηρέαζαν με τον ίδιο τρόπο την καθημερινή του ζωή.
Πολυδώρου Χριστίνα
